Sunday, May 15, 2011

ZOMI LEH KILEMKIKNA THUPHA
(Zomi and Blessing/s of Reconciliation)
Thupatna
Zomi’ thu ih gen nawn kei ding a, kilemkikna’ thu genin ih neizaw ding hi. Kilemkikna ih cihin banghiam? What is reconciliation? Reconciliation cih kammal Latin pau ‘Reconciliatio’ pan a hong pai hi-a, a khiatna in kizopna bawlphakik, kipuahphakik, nupa in genteh leng, ki teencillai ki ngaih bang ki ngaihtheihna ding kipuahpha, kibawlphakik cihna ahi hi. Tua ban-ah khat leh khat kikal ki muanna lamphakik, gamtathoih, gamtatna tawh lawmta hihna piangsakkik, kilungdamsak kik cihna zong ahi hi. Zomi leh Kilemkikna ih genna sungah a masa in Pasian leh Mihingte kilemkikna, RC Pawlpi leh Protestant Pawlpi te kilemkikna, German leh Jewte kilemkikna cih te a banban in ih sut ding hi. Tuate ban-ah, Lai Siangtho sung a om Esau leh Jakob te kilemkikna thu ih gending a, tua khitciangin Zomite’n kilemkikna ih kisapna sungah Minam kilemkikna, Biakna kilemkikna leh Pawlpi kilemkikna thute ih gen ding hi. A tawpna-ah, tuni tu hun Zomite, kilemkikna thupha ih kisapna thu leh kilemkikna a pian’ theihna dingin a kisam zuihding thupawlkhat zong ih lungngaih ding ih ut a hi hi.
I.                   Pasian leh Mihingte Kilemkikna
Pasian in Adam hih a nuai a bangin thupia hi.
‘‘Na ut utin huan sung singkung gah khempeuh na ne thei ding hi. Ahih hangin a pha leh a sia theihna singkung gah pen na ne kei ding hi. Bang hang hiam cih leh tua na nek ni-in na si ding hi’’, a ci hi. (Piancilna 2:16-17)
Ahi zongin Eve kiangah gulpi vahawhin a kawlngian nazang hi. Gulpi in Eve kiang ah,

Pasian in, huan sung singgah khat peuhpeuh ne lo ding, hong ci a hi hiam? a ci hi. Numei in gulpi kiangah, huan sung singgahte ka ne thei ding uh hi. Ahih hangin Pasian in, huan laizanga om singgah na ne kei ding uh hi, zong na lawng kei ding uh hi. Tua bangin hih le-uhcin na si ding uh hi, hong ci hi, a ci hi. Ahih hangin gulpi in numei kiangah, Na si kei ding uh hi. Bang hang hiam cih leh tua singgah na nek ciangun na mitte uh hong vak ding a, a pha leh a sia thei-in, Pasian tawh na kibat ding lamtak uh Pasian in thei hi, a ci hi…. Nupa te in tua singgah A nek khit phetun amaute gel in khua phawkuh a, a guaktangin a omlam uh ki thei uh hi. …. Amah (Pasian in) in mipa hawlkhia hi. (Piancilna 3:1-24).
Adam leh Eve kiangah ne kei un ci in Pasian in a thupiakte manglo in gulpi sawlna bangin hong gamtat khit uh ciangin Pasian leh Mihingte kizopna kitat a, Pasian in huansung pan in Adam (mipa) hawl khia hi. A tom in genleng Pasian in hih Nupate it mahmah napi in, Ama thu aman loh ciangun hehpih huaisa zolo in a hawlkhia a hi hi.  Ahi zongin Pasian in a bawlsa Leitung mihingte hong it lua mahmah a hihman in a hawlkhiatsa Leitung mite tawh ki lemkikna (reconciliatio) aom theihna dingin Atapa Jesuh zangin Leitung ah hong sawl Missio dei in, mi hing bangin hongpiang sak hi Incarnation. Pasian tapa Jesuh in mimawh Leitung mite leh Pasian kikal ah hong ki kham in, kilemkikna a om theihna dingin a nuntakna pia khia hi. Ama hong sihna hang in, Pasian leh Leitung mite kikal ah kilemkikna hong omthei a hi hi. Atom in gen leng, Pasian in kilem kikna kisam sa ahih manin, Jesuh zangin mihingte tawh reconciliatio hong bawl a hi hi.

II.                  Roman Catholic Leh Protestant Pawlpi Kilemkikn
AD 1442 kum in Roman Catholic pawlpite in Florence ah thuki kupna Council lianpi khat nei uha, the Council of Florence ki ci hi. Florence Council thu kikupna ah, a thupi diak in, Extra Ecclesiam nulla salus, There is no salvation outside the Church (The Roman Catholic Church), RC Pawlpi sung simloh mundang ah gupkhiatna om lo hi. RC Pawlpi bek thuman hi a, RC pawlpi sungsim loh vangam tunnading gupkhiatna ngah theihna ding thu omlo hi cih a hi hi. Atomin gen leng, RC pawlpi pualam-ah gupkhiatna omlo hi cih thu a hi hi. Hih laibu simbeh in.(Hans Küng, On Being A Christian. Doubleday, New York. Collins, London, 1976, p. 97).

Hun hong pai toto a, AD 1517 October 31 ni in Germany gam Wittenberg khuasung a om Castle Biakinn kongpi ah, Martin Luther in RC pawlpi thuman loh na (ama muhna) thu nam 95  gelhkhia a, 95 Thesis ki ci hi. Gupkhiatna ngahna dingin, RC pawlpi suah ki samlo a, upna bek, Pasian kammal Lai Siangtho bek, leh hehpihna hangbek tawh gupna ki ngah hi zaw hi ci in, Reformation ki pan khia hi. Luther bulphuh thu thum te in:
 
a.       Sola fide, faith alone, upna bek
b.      Sola scriptura, scripture alone, Lai Siangtho bek
c.       Sola gratia, grace alone, hehpihna bek
Luther in Pawlpi sung Reformation a bawlna hangin RC leh Protestant kikal ah kidona lian pi hong om hi. Pope in Luther kiangah, Luther aw RC pawlpi sungah hong ciah kik tapeuh in ci in, kamtai te thu vai khaksaka, Luther in, Hier stehe ich, Here I Stand. Kei hi lai ah dingcip hi ing, hong nung kik nawnlo ding hing ci hi. Church Reformation bawldingin, Luther leh mipawl khat RC pawlpi panin paikhia uh hi. RC pawlpi pan in a paikhia, Luther leh a lawmte RC pawlpite’n ei hong langpangte ci in Protest/ant ci uh hi. Tua man in RC leh, RC pawlpi langpang Protestant kikal ah kidona na siatak in a om ngei khin a hi hi.

            Hun hong pai toto a, 1962-65 kum in RC Pawlpi in Second Vatican Council hong nei uh hi. Hih Second Vatican Council sungah thu lamdang pi hongpiangkhia a, RC pawlpi thu ngaihsutna hong ki lumlet ta hi. Florence Council a, a thubulletpi uh ahi, Extra Ecclesiam nulla salus, There is no salvation outside the church, cih ngaih sutna, theology pomzia hong ki lamdang ta hi. Tua bek hilo Unitatis Redintegratio, Restoration of Unity (among Christians) cih bulphuh pi in hong neita uh hi. Reformation na hangin RC pawlpi pan a pai khia Christiante, Langpangte cihna a ngah, Protestants Christiante Our Separated Brethren, a paikhia (RC Pawlpi pan) ih sanggamte ci in Second Vatican Council khitciangin RC leh Protestant Pawlpi kikal ah ki lemkikna Reconciliatio a om khinzo a hi hi.

III.               German le Jewte Kilemkikna
Germany gam, Hamburg University leh University Frankfurt am Main ah New Testament Professor aseem Prof. Dr. Wernner Kahl in a genna ah,
Galpi khatna lai in German te in gallel uh hi. Gallel Germante thukimna omlo pi in, galzo alliance te in kilemkikna ci in Agreement bawl uh hi. Gal kilemna ding laibawlna ah German te khat zong ki hello sak lo uh a, galzo te in zawhthawh thutawh Germante thukimna sign thuh sak ikek mawk uh hi. Tua man-in, gallel German te’ lungsim sungah ki neuseekna lianpi Inferiority complex hong lut hi. Germany gam bang ci leh dingtokik zo ding, bang ci leh mite simmawhna pan in suakta thei ding ci in ngaih sutna lungsim Germante sung ah hong ki pan hi.  German te sung ah Inferiority complex  hong naklut lua ahihman in, German te tha a ki piakciang un, German mite mi mawkmawk hi lo hi hang, ngeina leh lungsim ngaihsutnateh ah mite sangin a thupi zaw, amanpha zawte hi hang ci uh a, tua in minam lungsim Nationalism nasiatak in khang khiasak hi, ci hi.

Minam lungsim, nationalism Germante sungah nakpi in hong lutna hangin, German leh Germanlo te kikal ah kideidanna lianpi hong ompah a, tua pen Grenzfall ci uh hi. Tuaman in, Germany gam suak, Jews philosopher, Martin Buber in 1923 kum in, mi hingte kizop zia ding tawh kisai in ngaihsutna khat hongmu khia a,  Ich und Du I-thou ki zopna a hi  hi. I-thou kizopna ih cih in mihingte, mihing mah bang a, muhna ahi hi. I-It kizopna a hih leh mihingte mi hingbang in mulo in, ganhing bang a muhna ahi hi. I-It kizopna ah, ki zahtak na omlo a, mi hing kimlai, gan hing bangin mu in, setsanna, a hi hi. Leitung ah ki lemna a om theihna dingin I-thou kizopna kisam hi, ci in Martin Buber in genbel in nei hi. I-thou is a relationship of subject-to-subjects while I-It is a relation of subject-to-objects. I-thou is a relationship of mutuality and reciprocity, while I-It is a relationship of separateness and detachment hi ci hi. Hih laibu simbeh in. Martin Buber, I and Thou, translated by Ronald Gregor Smith (New York: Charles Scribner’s Sons, 1958), p. 26.

Minam lungsim a khan mahmah laitak 1933 February 3 ni in, Germany gam Chancellor dingin Adolf Hitler ki teelkhia hi. German mite‘ ngaihsut bang ngaihsun loin, German kumpi te policy a zuilo peuh mah Germante gal hi ci in Hitler in tangko khiagiap hi. German Nazi kumpi’ policy a zuilo peuh mah thongsung kidenna in, mitampi ki thatlum hi. Nazi kumpi policy zuinuamlo Jews leh German mi pawlkhat, kumpi Hitler in that mang khin hi. German Empire (Germany gamsung bek hi lo) gamsung a om, Jews te 6 Millions Hitler in na that hi. Tua bang hi napi in, Jews te Million 6 a thatpa Hitler’ tanu leh Jew tangval khat kiteeng thei tazen uh hi, ki ci hi. Tua bek hilo in tu nung zekmah in zong Israel kumpi te in German kumpi nasem uliantampite, German Chancellor Angela Merkel a kipanin, pahtawina a piakna thu ih theihsa a hi hi. German te leh Jews te in khat leh khat mawhna ki maisak in, ki lemna nei khinta uh hi. Etteh huai mahmah cih ding a hi hi.

IV.                Jakob leh Esau Kilemkikna

Isaac leh Rebekah te’n Esau leh Jakok kici tapa nih nei uh hi. Israel mite ngeina ah tapa Upa pen in innluah ding cih ahi hi. A hizongin inn luahza a nei Esau in anaupa Jakob tungah an kuangkhat tawh a innluahza na zuak hi. (Piancil 25:27ff). Hun hong paitoto a, Isaac zong hong teek semsem ta hi. Isaac in atapa Esau kiang ah, Ka sih ma-in nang thupha kong piak theihna dingin kei’ duh bangin an lim hong bawl in la, ka nek dingin hong paipih in’’ a ci hi (Piancilna 27:4).

Isaac leh Esau te kihona thu Rebekah in za hi. Hih Isaac leh Rebekah te nupa ki kal ah thulamdangpi khat om hi. Isaac in a tapa upen Esau , Jakob sangin itbawl zaw a, Rebekah in atapa nauzaw Jakob, Esau sangin it bawl zaw hi. Tua manin, Rebekah in a tapa uzaw Esau sangin Jakob a ding na khatpeuhpeuh deihsak zaw pah hi. Rebekah in a tapa Jakob kiang ah,
Na sanggampa Esau’ tungah na pa’ thugen ka za a, Ka sih ma-in TOPA’ mai-ah nang thupha kong piak theihna dingin ka nek dingin na sa matsa hong paipih in la, kei-a’ dingin an lim hong bawl in, ci hi. Tua ahih ciangin tu-in ka ta aw, kong thupiak bangin gamta in… Na pa in a sih ma-in nang thupha hong piak theihna dingin a nek dingin na pa kiangah na va paipih ding hi, a ci hi. (Piancilna 27: 1-10).

Tom gen hi leng, anu gen bangin Jakob gamta pah in a pa khem a, Esau bangin ki bawl in a pa Isaac an leh lenggazu a pia hi. Isaac in atapa puan gimnamte nam a, amah (Jakob) thupha a pia hi. Isaac in a tapa Jakob thupha a piak khit phet in gamlak, a sabetna panin Esau hong tung hi. Esau in anliim bawl in a pa’ kiangah hong paipih hi. Esau in a pa’ kiangah; Thupha nongpiak theihna dingin na tapa’ sa matsa a ne dingin ka pa hong tho in, a ci hi. Apa Isaac in ama kiangah, Kua na hiam? a ci hi. Amah in dawngin, Kei pen na tapa, a suak masa Esau ka hi hi, a ci hi….  Tua ciangin Isaac in, Amah thupha ka piakpa kua ahi hiam? Thupha pia khin ka hih manin amah in thupha ngah ding hi, a ci hi.  Esau in a pa’ kammalte a zak ciangin nakpi tak leh nasia takin kikokhia-in a pa’ kiangah, Kei  thupha hong pia in, kei zong, aw ka pa! a ci hi…. Pa aw, thupha khat beek nei nawnlo na hi hiam? Kei thupha hong pia in, kei zong, ka pa aw, a ci hi. Tua ciangin Esau a kap hi. (Piancilna 27:25- 38).

A sanggampa Jakob in ama ngahding thupha teng ngah khin cih Esau in a theihciang in a hehsuak a, Jakob mudah hi. Ka pa sih khitciangin ka naupa Jakob ka that ding hi ci in, Esau in ngimna a neihna Rebekah tungah ki gen hi. Tua man in Rebekah in a tapa Jakop sam a, na sanggampa Esau nangmah thahding vaihawmna tawh ki hehnem hi. Tua a hihman in, na sanggampa sinsona a daih ma teng, Haran a om, ka sanggampa Laban  kiang ah va tai in ci hi. A nu sawlbangin, Jakob Haran ah a pu Laban kiangah galtai in tawlkhat sung a om hi. Tu laipau in genni ci leng, Jakob Haran gam a pu Lanban kepna nuaiah refugee dinmun in a om a hi hi. Haran ah Jakob kum 20 sung (Pian.31:41) a om khitcianin a upa Esau tawh ki mu dingin ki thawi a, Edom gam Seir leitangah a om a sanggampa Esau kiang ah kamtaite ma sawl hi (Pian. 32:3). Kamtaite hong ki leh kik uh a, nangmah dawndingin na sanggampa mihing 400 tawh hong pai uh hi ci in Jakob kiang ah a gen uh ciangin Jakob nakpi tak in lau in lungkham hi.  Pasian kiangah thu ngen a, ‘’ Ka sanggampa Esau’ khutsung pan kei hong khahkhia in, kong thum hi, cihi. (Pian. 32:11). Jakob in a sanggampa Esau letsong dingin keel, tuu, kalaoh, bawngte khenkhiatsa in koih a, tua te amai ah mapai kholsak hi. Bang hanghiam cih leh ka mai a pai letsongte in ka sanggampa Esau lungdamsak zo kha ding hi. Tua hi leh amai pha ka mu ding hi. Amah in kei hong sang kha ding hi ci in ngaihsun hi. Tua hi a, a upa Esau a piakding letsongte ama mai-ah paisaka, amah ahih leh tua zanin giahphual ah a giak lai hi. Jakob in a zi, a nasemte, a tate leh a neihsa khempeuh la in lui galkhatah puak a, a mah guak bek om lai hi. Zingsang khuavak dongin mi khat in amah na lai hi. Tua mi pa in Jakob a zo kei hi. Tua mipa in Jakob kiangah khuavak ta hi, hong khah in, a ci hi. Ahih hangin Jakob in , Kei thupha nong piak kei leh kong khak kei ding hi, a ci hi…. Tua lai-ah amah (tuamipa) in Jakob thupha a pia hi. (Piancilna 32:29).
Tua khit a sawlo in, mi hing 400 Esau tawh hong paina thu Jakob in za in, mu hi. Azi leh atate mai ah Jakob hong pai in, a sanggampa Esau nai a tunma tengin leilak lamah sagihvei a kun hi. A hih hangin amah a dawn dingin ESAU HONG TAI-IN AMAH NGAWNG KAWI A, POMCIPIN NAM A, AMAUTE A KAP UH HI. (Piancilna 33:4). Tua khitciangin Esau in, Ka ki tuahpih hih a honte khempeuh bang na cihnopna a hi hiam? a ci hi. Jakob in dawngin, Ka topa’ maipha zon’ na ding, na ci hi. Ahih hangin Esau in, A kicing nei ing, sanggam aw, nang’ neihte nangma-a dingin kem in, a ci hi. (Piancilna 33:8). Esau leh Jakob te unau laigui kizom te a hi uh hi. A hi zongin Jakob in a upa Innluahza leh a thupha te a laksak na hangin, Esau in ni khat niciang in ka sanggampa ka thah ding hi a cih na hangin, Jakob lau in a galtai hi a, a hi zongin tawl khat khitciangin a upa Esau tawh kilemkikna reconciliatio hong nei thei kik uh a hi hi.
V.                Zomite’ Kisap Lianpen (Kilemkikna Thupha?)
Ih pu ih pate in Dawi bia in, misikhua upna a neihna hangun, galmat samat na kidem uh hi. Khat leh khat ngawng ki tansak in, phu a ki la ngekngek Zomi te ih hi uh hi. Tua bang kawmkal ah Pasian in gamkeek Mangkangte leh Sangmangte (Christian missionaries) Zogam ah hong pai sak hi. Hih Gamkeekte leh Sangmangte hangin Zogam ah tualgal veng hi ci leng ki khiallo ding hi. Pupa ngeina Dawibiakna pan Christian biakna a suak Zomi tampi ih om hi. Christian biakna sungah, khat leh khat ki it ding, mawhna ki maisak ding, ki lemkik ding tamvei pi hong ki genna ih zakzak sa ahi hi. A taktak in ci leng, Zomi te Christian ih suahma, khat leh khat ki it ding, mawhna ki maisak ding leh ki lemkik ding a thupitna a theikhinsa te ih hihman in, ih pate hong thahsak te nangawn it in, mawhna maisakzo a, tua te tawh ki lemkik ih hihman in, Pa that tokhom guan ci in paunak na ngawn a nei Zomi te ih hi hi.

Dawibiakna pan in a nungta tawntung Pasian bia in ih omlaitak in, Zomite pilna, siamna, hauhna, liatna, hoihna, thupha namkim a kisam minam ih hi. Ih gensa thupha namkimte kisamlo a ci ih hi kei a, tua teng sangin tu tadih in Zomite kisap penpen thupha in, Kilemkikna Thupha hi ding hi ci in ka ngaih sun hi. Bang hang hiam cih leh ih tuntunna, ih omomna ah tawmta leng, tamta leng deihbang in a kilemzo naitaklo tawh ih ki banglai hi. Dawibiak hun lai, khat le khat ki that, phu kila a ih omnate, ih Chrisitan biakna in hong mangngilhsak zo nailo a hi tam cih nop huai hi. Bang hanghiam cih leh ki lang neihna, ki gim neihna lungsim eite sungah hong omlai tawh ki bang hi. Tua hi a, Pasian hongpiak ding thupha tampi te sungpan in, Kilem kikna thupha in ih kisap lianpen hi ding hi ci in a gen khia ih hi hi. Zomite’ kisap kilemkikna thupha sungah;

a.      Minam Kilemkikna
    
  Tedim, Zo, Sihzang, Saizang, Teizang, Khuano, Dim, Vangteh, Paite… te ban ah, ih sanggam Thahdo, Kuki, Falam, Hakha… te midangdang te tawh ih ki lemkik ding kisam kha ding hi. Ih muh theih ih sanggamte it lo pi in bang hang in ih mu theihloh Pasian it ing ci thei ding ih hi hiam? (1 Johan 4:20).

b.      Biakna Kilemkikna
    
   Christian, Laipian, Milimbiakna (Buddhism), Dawi biakna te ki zahtaksak in, khat leh khat ki thupi simsak ciat ding ahi hi. Biakna a thupi pen cih bang omtuan lo a, thupi ih sakpen Biakna a zuiciat ih hihman in, biakna khat le khat ki zahtaksak ding a kisam peelmawh ahi hi. Bang hang hiam cih leh biakna sungah kilemna a om kei leh, mi namsung, gamsung ah ki lemna om ngei lo ding hi. (There can be no peace amongst nations without peace amongst religions. Hans Küng, a Catholic theologian).

c.       Pawlpi Khat Leh Khat Kilemkikna
RC leh Protestant Pawlpi te kikal kilem kikna ban ah, Tuiphum - ZBC, ZBCM, TBC; SDA – Mission, Conference; EBC, AG, UPC, CBC, leh pawlpi dangdang te ki kalah ki lemkikna ih kisam hi. Biakna, pawlpi khat le khat ki kal ki lem kikna a om theihna dingin, khat leh khat ki thupisim, ki zahtak ding kisam a, Jews Philosopher Martin Buber gen bangin, I-it ki zopna pan in I-thou ki zopna ciang dong a tung to ding ih hita hi. Cikmah hun a Zomi te tang thu sungah a omngeinailo, Pawlpi tuamtuam sungpan in Pasian mizat makaipite Zomi Innkuan Singapore innteeksepna tawh, Singapore ah April 26 - May 1, 2011 ki muh khopna hong neih uh ih theihsa a hi hi. Tua sungah Global Zomi Alliance hong phuankhia uh a, tupna, ngimna leh department khenziate kician takin hong ki gelhkhiakhin hi. Biakna sung, pawlpi sungah kilemna a om ciang bek in, minam sung, gam sungah kilemna a om pan ding a hi hi. 
Thukhupna
Zomite sungah kilemkikna hong om theihna dingin, khat leh khat ki zahtakna (mutual respect), khat leh khat ki telsiamna (mutual understanding), khat leh khat ki pahtawisiamna (mutual appreciation), khat leh khat kisanna (mutual acceptance), khat leh khat ih hihna bang a, ki ciaptehna (mutual recognition) cih te ih kisap peelmawh a hi hi. Tua ban ah ih pau, ih ham ki batloh nate, ih biakna, ih pawlpi ki batlohna te tamgenlo zaw in, ki gawm khopna leh ki thutuahna a piangsak theiding Zomi sung leh Jesuh sungah ih kibatna te a tam theithei gen ding ki sam ding a hi hi. Doctrine divides, service unites!
Jakob in kei thupha nongpiakkei leh kong khak kei ding hi ci hi. Tua ciangin mipa in tua lai mun ah amah thupha a pia hi. Bang thupha, hauhna maw, minthannamaw? bang namte ki pia cih Lai Siangtho in  gen lo hi. A hi zong, Unau laigui zom takpi ki khem in, khat leh khat na ngawn thah leh mat ding in a ki ngim unaute a hihna pan un, Jakob, a upa Esau tawh a ki muh ciangin, Esau hong tai-in, amah ngawng kawi a, pomcipin nam a, amaute a kap uh hi. Thah leh mat ding a ki ngim, gal leh sa bang a ki ngaihsun, unaute hong ki lemkik ta uh a hi hi. Bang hang hiam ci leh Jabok luigei ah, mipa in Jakob tungah ki lemkikna thupha a piakna hang hi kha ding hi. Tua bangmah in, Pasian hong piak ding thupha tampite sungpanin tu hun (at the present moment) Zomite’ kisap lianpen thupha in, Jakob tung a ki pia, KILEMKIKNA THUPHA himawk lo ahi hiam?

CSKhai
Ph.D (theology) Student
The University of Hamburg
Germany
May 5, 2011
Tuimang tapa

1 comment:

  1. ZOMI LEH KILEMKIKNA THUPHA

    " ZOMI LEH KILEMKIKNA THUPHA" cih hoih sa mahmah ingh. Mitampi in Nuntak pih in/ Hamphat pih cih ta hen!!!

    ReplyDelete